گلهای رنگارنگ ۴۸۵

آن را كه جفاجوست نمی باید خواست

ما را زِ تو غیر از تو  تمنایی  نیست

سنگین  دل و بدخوست نمی باید خواست

از دوست به جز دوست نمی باید خواست

ساقیا  در ساغرِ هستی  شراب  ناب نیست

زندگی  خوش تر بود  در پردۀ وهم و خیال

ما به آن گل از وفای خویشتن دل بسته ایم

وآنچه در جام شفق بینی به جز خوناب نیست

صبح  روشن را صفای  سایۀ  مهتاب  نیست

ورنه  این  صحرا تهی از لالۀ سیراب  نیست

همراه  خود  نسیم  صبا  می برد  مرا 

با بال شوق ذره به خورشید می رسد

برگ خزان رسیدۀ  بی طاقتم "رهی"

یارب چو بوی گل به كجا می برد مرا

پرواز  دل  به  سوی خدا می برد مرا

یك بوسۀ  نسیم  ز  جا  می برد   مرا

كاش  از   درم  آن  شمع   طرب    می آمد     

كیم  من   دردمند    ناتوانی   

تذروی  آشیان  بر باد رفته  

نه از نامهربانان سینه ریشم  

نه دمسازی كه با وی راز گویم    

اسیری  خسته ای  افسرده  جانی

به  دام  افتاده ای  از   یاد  رفته

كه داغ از مهربانی های خویشم

نه  یاری  تا   غم  دل  باز گویم

دوستان و هواخواهان او از شمار بیرون است و مقدمش در جمع دوستان گرامی بود، از همه كسان از صاحب منصبان كشوری و لشکری، از هنرمندان، از دانشجویان و جوانان، از روزنامه نگاران، از شعر شناسان و مردم كوچه و بازار دوستان بسیار داشت، كسی به یاد ندارد كه رهی معیری دلی را آزرده باشد زیرا همه صفا و سلامت و آرامی بود، كسی به یاد ندارد كه به صدای بلند و خشم آلود حرف زده باشد زیرا وارستۀ  فرزانه حالی بود كه پا بر روی هوس ها و خواهش های كوچك جسم و دل گذاشته بود، و كسی نیز به یاد ندارد كه به قهقهه خندیده باشد، او غم بی نام و نشان و جاودانه ای در دل داشت كه این غم، همیشه خدا بر روی چهره اش پرده ای جذاب از رنگ پریدگی و اندوه كشیده بود و چشمان سبز با نفوذش نیز در پشت اندوه لبخنده ای محزون داشت، نزدیكانش می گویند كه اغلب اوقات را در كتابخانه اش می گذراند و در كار ادب كلاسیك ایران به پژوهش های جالب دست زده است، چندین هزار بیت شعر ناب از شعرای ایران از حفظ داشت و در محضر او اگر چه ساعتی هم نغزترین اشعار ایران و شیواترین نثر صوفیانه چون باران بهاری جان را لطافت می بخشید و روح را به آسمان برترین می برد. 

او به حق زیبایی شناس بود، اسیر رنگ و آهنگ بود، اسیر روی خوش و گل و شعر و نقاشی و موسیقی بود، در موسیقی دستی داشت و در خلوت خودش ساز می نواخت. ساز را شورانگیز و پرحال می نواخت و آن دم كه به ساز پناه می برد آن اندوه ناشناس و همیشگی كار به دستش داده بود. می گفت:"خدای را منت ها به جان دارم كه اگر اندوه دیرپا و همیشگی و پایان ناپذیری به من داد  در عوض راه های گریز از این هجوم اندوه را كه گاه بنیان كن می شود نیز به من نشان داده است.

من اگر ساز می زنم،  اگر نقاشی می كنم، برای فرار از این درد ناشناس مجهول و دست نیافتنی است، راستی اگر این دلبستگی ها را نداشتم چه می كردم"، و از او نقل كرده اند كه پس از سرودن هر غزل و شعر تازه ای مدت ها رنجور و تلخ كام و بیمار گونه بود، شعری كه از درونش بر می آمد و می طراوید، انگار پاره ای از وجودش بود كه جدا می شد و این بود كه به اشعارش التفات و محبتی عجیب داشت، هر شعرش فرزند دل بندش بود و با ابیات و كلمات اشعار چنان از سر مهر می پرداخت و به آنها عشق می ورزید كه در آن حال مادری را كه به نوازش و مهرورزی فرزندش دلداده است می مانست.

كلمات را چون گوهری با ریزه كاری در شعر می نشاند، بر می داشت، سبك سنگین می كرد، وزن كلمه را زمزمه می كرد، كلمه را در دهن مزه مزه می كرد، در بیت می نشاند، بیت را زمزمه می كرد، با بیتی دیگرمی پیوست و باز، و چنین بود كه در غزل رهی هر كلمه بر جای خودش نشسته است و كمتر كلمه ای را می توانید بردارید یا عوض كنید، او گوهرشناس شعر دُرّ می سفت.

رفتیم  و  پای   بر  سر  دنیا   گذاشتیم  

چون آهوی رمیده ز وحشت سرای شهر

بالای هفت  پردۀ  نیلی  است  جای

ما را بس است جلوه گه شاهدان قدس  

در  جستجوی  یار  دل  آزار كس نبود 

كار جهان به اهل  جهان وا گذاشتیم

رفتیم و سر به دامن صحرا گذاشتیم

ما پا چون حباب بر سر دریا گذاشتیم

دنیا  برای   مردم دنیا گذاشتیم

این رسم تازه را به جهان ما گذاشتیم

رهی در كار ساختن ترانه ها و تصانیف از دیرباز با رادیو ایران همكاری نزدیكی داشته است، او در ˜کار پیراستن ترانه های آهنگین ایران از كج آوری ها و كلمات بی اصل و تركیبات سست كوششهای بدیعی به كار برده است و به زودی ترانه ها و تصانیفی كه ساخت و به آوازِ آوازخوانان سپرد در دل جان نشست و قبول عامه یافت، از میان این ترانه های دل انگیز و پیروز می توان از نوای نی، آتشین لاله، مرغ حق، به كنارم بنشین و ترانه های دیگر نام برد، رهی در كار این ترانه ها نیز وسواس و دقت خاص گوهری ها را داشت و در كار آهنگهایش از دستی كه در موسیقی داشت استفاده ها كرد و توجهاتی را كه به آهنگ سازان در این باب می داد همیشه مورد قبول قرار می گرفت.

به عقیده بنده دوره معاصر از دوره های درخشان ادبیات فارسی است برای اینكه در این دوره عده شعرای عالی قدر و نسبتا  زیاده و در هر نوع شعر وسبك سخنی، سرایندگان خوبی داریم كه در بعضی از ادوار سابق نظایر آنها به ندرت پیدا شده، در شیوه های مختلف مخصوصا در اشعار سیاسی و انتقادی شعرای بزرگی مثل ادیب الممالك فراهانی و ملك الشعرای بهار ظهور كرده اند و اوراق زرینی بر خزاین ادبی فارسی افزودند. ایرج میرزا جمال الممالك با شیوه خاص و منحصر به خودش ازاستادان طراز اول دوره معاصر بود، در بین زنها شاعره ی توانا یی مثل پروین اعتصامی پیدا نشده بود، غزل كه نیز قرن ها رونق و طراوت خود را از دست داده بود در این دوره رنگ تازه ای پذیرفت و جلوه و جمال دیگری پیدا كرد، مضامین تازه و تعبیرات بی سابقه ای كه مختص زمان حاضر است در غزل های بعضی از شعرای معاصر زیاد دیده می شود، مثل شراب بوسه، آغوش نگاه، موج گیسو، تشنه درد، خوابگاه آغوش، شعله نیلوفری، شراب نور  و امثال این ها، وجود اینگونه تعبیرات و تركیبات جدید، غزل امروزی را از غزل های دوره گذشته متمایز می كند و نحوه احساس و درك شعرای معاصر را بخوبی نشون میده.

در برنامه گلها، آهنگ های بسیاری كه بر روی اشعار رهی معیری ساخته شده است نوعی جاودانگی وماندگاری و قبول عام یافته است و پس از سال ها همچنان این پیروزی و دلخواهی ادامه می یابد.

"من از روز ازل" شعر پر شوری از رهی است واگرچه چندین سال از عمر این آهنگ می گذرد همچنان خواهان و طالب دارد و همچنان تر و تازه و دل انگیز است.

من از روز ازل دیوانه بودم

دیوانۀ روی تو سر گشتۀ كوی تو

سرخوش از بادۀ مستانه بودم

در عشق و مستی افسانه بودم

نالان از تو شد چنگ و عود من

تار موی تو تار و پود من

بی باده مدهوشم ساغر نوشم ز چشمه نوش تو

مستی دهد ما را گل رخسارا بهار آغوش تو

چو به ما نگری غم دل ببری كز باده نوشین تری

سوزم همچو گل از سودای دل

دل رسوای تو من رسوای دل

گرچه به خاك و خون كشیدی مرا

روزی كه دیدی مرا

بازآ كه در شام غم صبح امیدی مرا

آخرین برنامه ای که در گلها از ساخته های رهی به آهنگ سپرده شد، آزاده است که هایده آن را خوانده است. آزاده نیز چون دیگر سروده های رهی قبول عام یافت، و موضوع عاشقانه عرفانی آن، جان ها را از شور و حال سرشار کرده است، آقای تجویدی آهنگساز این ترانه، که هم اکنون در استودیو حاضرند، در پرداختن آزاده با شادروان رهی روزهای بسیاری کار میکردند و اینک از فرصت استفاده میکنیم و با آقای تجویدی درباره تدوین شعر و آهنگ آزاده سوالاتی در میان می گذاریم.

با آنكه همچون اشك غم بر خاك ره افتاده ام من

با آنكه هر شب ناله ها چون مرغ شب سر داده ام من

در دل ندارم هوسی چشمی ندارم به كسی آزاده ام من

یارب چو من افتاده ای كو

افتاده آزاده ای كو

تا رفته از جانم برون سودای هستی

آزاده ام آزاده از غوغای هستی

گلبانگ مستی آفرین همچون" رهی" سر داده ام من

مرغ شباهنگم ولی در دام غم افتاده ام من

خندان لب و خونین جگر مانند جام باده ام آزاده ام من

با آن كه همچون اشك غم بر خاك ره افتاده ام من

با آن كه هر شب ناله ها چون مرغ شب سر داده ام من

در سر ندارم هوسی چشمی ندارم به كسی آزاده ام من

با آنكه از بی حاصلی سر در گریبانم چو گل

شادم كه از روشن دلی پاكیزه دامانم چو گل

خندان لب و خونین جگر مانند جام باده ام آزاده ام من

یارب چو من افتاده ای كو افتاده ی آزاده ای كو

تا رفته از جانم برون سودای هستی

آسوده ام آسوده از غوغای هستی

گلبانگ مستی آفرین همچون" رهی" سر داده ام من

مرغ شباهنگم ولی در دام غم افتاده ام من

خندان لب و خونین جگر مانند جام باده ام آزاده ام من

ایران پرستی رسم و ره ماست

بر اوج گردون منزلگه ماست

از همت شاهنشه ما خوشا 

خوشا روزگار ما به شادی شهریار ما 

بیاور سبوی می كه فارغم كند ز هستی

سراید ترانه ای چو بلبلان ز شور مستی

خوشا خوشا روزگار ما به شادی شهریار ما

در بزم هستی سرمست عشقم پیمانه نوش از دست عشقم

همچو گل خندان لبم تو مست جامی من مست عشقم

خوشا خوشا روزگار ما به شادی شهریار ما

شب سیه بختی سر آمد خورشید آزادی بر آمد

ایران پرستی رسم و ره ماست بر اوج گردون منزلگه ماست

از همت شهنشاه ما

خوشا خوشا روزگار ما به شادی شهریار ما

ستاره شعله ای از جان دردمند من است

سپهر آیتی از همت بلند من است

"رهی" به مشت غباری چه التفات كنم

كه آفتاب جهانتاب در كمند من است

با کمال شرمساری باید عرض كنم كه این حادثه به طوری افكار منو مشوش كرده،و حضور ذهن را از من گرفته كه شاید آنطوری كه لازمه نتوانم پاسخ سؤال شما را بدم، ولی بطور كلی عرض می كنم بنده در سال ۱٣۰٩ شاید یگانه تصنیف سرایی بودم كه در آن روزگار زیاد مورد توجه بودم،  روزی یكی از تصنیف های منو رهی ورقه چاپ شده اش را در دست داشت و می خواند و به من گفت كه تو غزل ساختی یا تصنیف؟ اصلا كسی تصور نمی تونه بكنه كه این تصنیفه، مثل اینكه غزل ساختی و بعدها به من می گفت همان تصنیفی كه تو آنجا ساخته بودی باعث شد كه من بطرف تصنیف سرایی برم.

گمان می كنم كه اول تصنیفی كه او ساخته ویا لااقل من شنیدم تصنیف "سیرم از زندگانی" بود كه شبی در خانه دوستی با حضور فرهاد فرهاد، مطیع الدوله حجازی و جمعی از رفقای دیگر بودیم كه این تصنیف خوانده شد، بی نهایت در ما مؤثر افتاد، سؤال كردم این تصنیف از كیست، رهی گفت نمی دونم  نمی دونم ولی مطیع الدوله خندید و گفت از خود اوست و عجب اینكه اون اثری كه در ما گذاشته بود در خود رهی هم همانطور بود یعنی رهی هم متاثر می شد وقتی این اشعار را می شنید، معلوم شد كه بعدا ساخته خود او بوده، رهی تصنیف رو به مرحله ای بالا برد كه می تونم با كمال جرات عرض كنم نظیر و مانندی نداشته و شاید بعد از این هم به سهولت كسی پیدا نشود كه بتواند تصنیف را به زبانی بسازد كه انسان خیال كند غزل می شنود نه تصنیف، امیدوارم به كسی برنخورد، رهی در دوستی تقریبا بی نظیر بود، هر وقت كه با كسی مواجه می شد اول كاری كه می كرد می بوسید او را، و در مجلس پهلوی دست انسان كه نشسته بود دست انسان یا رفیق را می گرفت و در تمام مدت نوازش می كرد و گرم نگه می داشت كه نشان بدهد كه من دلم نمی خواهد حتی یك دقیقه از تو دور باشم،  تلفن اگر می كردی در پشت تلفن همیشه با عبارت "جانم به قربانت" پاسخ می داد به انسان، خلاصه یك پارچه محبت و صفا و دوستی بود.

رهی شاعر درد آشنا و پر سوز پس از ماه ها بیماری در این دو سه ماه آخر دریافته بود كه به درد بی درمانی دچار آمده است، چون این را فهمید اطاقش را از همه یادگارهای پر شور زندگیش، از ساز و نقاشی هایش، از كتاب هایش، از یادداشت هایش خالی كرد و تنها و دردمند در را به روی خود بست. او كه مرگ محتوم را در یافته بود اینك نمی خواست در دیدگان عیادت كنندگانش بارقه ای از رحم و دلسوزی و تأسف ببیند، و نمی خواست نیز كسی از یاران،  رهی را افسرده حال، پژمرده و بی رنگ و بو در بستر ناتوانی و احتضار باز یابد، او كه شاعرانه و تنها و خلوت گزین زیسته بود اینك می باید كه مرگی شاعرانه و در خور برگزیند، پس مرگ در تنهایی و تاریكی و بی خبری را انتخاب كرد.

آخر نه اینكه قوی گردن فراز زیبا را چون مرگ در رسد ناگهان به دریا می زند و تنها و دور در دل امواج جان می سپارد؟ رهی مرگش را برای خود و در خلوت خود محفوظ نگاه داشت.           

شاعر فرزانه حال چون قوی گردن فرازی شاعرانه مرد، یادش بخیر و خاطره اش گرامی باد.